Chester Projesi

Osmanlı İmparatorluğu'nun 20.yy başlarında içinde bulunduğu mali sıkıntı artmıştır.

Kapitülasyonlar, ağır gümrük düzenlemeleri yanında bir de demiryolları konusu getirilir, İstanbul Hükümeti huzuruna...

1908'de bir ABD'li demiryolu yapım ortaklığı temsilcisi Dr. Glaskow'un başvurusu üzerine, 99 yıl için, bir demiryolu hattı ve çevresindeki 40 km'lik alanda bulunacak tüm değerli maden, petrol gibi kaynakların işletme imtiyazı onayı İstanbul hükümeti tarafından verilir.

Durum Osmanlı Meclis-i Mebusan'ında görüşülürken yeni istekliler de ortaya çıkar.

Bunlardan biri, 1870'lerden sonraki Ermeni olaylarında zarar gören ABD'ye ait malların tazminatını almak için 1900'de İstanbul'a gelen Amiral Colby M. Chester'dır.

Chester ve oğlu buradaki potansiyeli keşfetmekte geç kalmazlar.

İstediği ve detaylandırdığı proje; Sivas ile Van arasında, Harput, Ergani, Diyarbakır, Siirt ve Bitlis'ten geçen bir demiryolu hattıdır.

Bu hat bir yandan Musul, Kerkük ve Süleymaniye'ye, diğer yandan Adana yöresi'ne Yumurtalık hattına bağlanacaktır.

Bu proje, yerli yöneticilerden çok İngiliz ve Almanları hatta Sivas-Samsun demiryolu imtiyazını İstanbul'dan çoktan kapmış olan Rusları tedirgin eder.

Paylaşımda masa dışı kalmak istemeyen Fransızlar, Ankara'daki temsilcileri Albay Mougin ile ABD ile Türkiye ilişkilerinin boyutunu derin incelemeye alırlar.

Araya savaşlar girer ancak Chester devam eder talebini kovalamaya..

Amiral Chester, projenin onayında yardımları için, 1920'de ABD Dışişleri Bakanlığı'na başvurur, sonuç alamaz ama güçlü kişileri araya sokarak Mart 1922'de ikna çabaları karşılık bulur.

Artık İstanbul Hükümeti'nin pek hükmü kalmadığı anlaşılmış olacak ki görüşmelerin Ankara Hükümeti ile yapılması önerilir.

Ankara, 16 Mart 1920 öncesi yapılan tüm anlaşmaları tanımadığını ilan etmiştir çünkü...

Chester dışında iki büyük girişimci daha vardır:

Kanada'dan Mac Dowell ve ABD'den Standard Oil!

Görüşmeleri bizzat takip eden ekibin içinde ABD İstanbul Ticaret Ataşesi Gillespie'de bulunmaktadır.

Büyük Millet Meclisi'nde Amerikan taraftarlığı rüzgârları esmektedir zaten, Ankara Hükümeti adına Nafia (Bayındırlık) Vekili Fethi Bey ile görüşürler.

Fransız istihbarat raporlarından öğrendiğimiz kadarıyla, ABD ile Türkiye ilişkilerinin olumlu bir gelişimde seyretmesinin nedenleri:

Türk tarafının mali destek arayışında olmasının yanında ABD yetkililerinin Türkiye içişlerine karışmama güvencesinin de etkili olduğudur.

Demiryolu hattı çevresindeki maden arama hattının 20 km'ye çeklimesi ve bir de 20 milyon liralık borç önerisi teklifin olumlu algılanmasında etkendir.

Türk tarafı, proje için Türk sermayesi katılımı ve projede Türkiye kontrolünü de şart koşarlar.

4 Kasım 1922'de Washington kaynaklı haberlerde Amiral Chester'ın imtiyazının onaylandığı belirtilir.

20 Kasım 1922'de İsviçre'nin Lozan kentinde barış görüşmeleri işte bu altyapı ile başlar.

Ankara Hükümeti, Lozan'da ABD'den beklediği desteği göremez, özellikle Musul Kerkük başta Mezopotamya petrol alanlarında etkili olmak isteyen devler, başta Standard Oil, arka kapı diplomasisi ile istediğini almanın peşindedir.

II. Abdülhamid mirasçılarının temsilcileri de görüşmeye katılırlar, amaçları, veraset yoluyla kendilerine intikal eden toprakların Türkiye ile bir şekilde ortak paylaşılması, emperyaller elinden kurtarılabilmesidir.

İlk tur görüşmeler sonuçsuz kalır, ilgili petrol alanları sınırlar dışına itilmektedir, devlerin başka planları vardır.

Lozan Anlaşması 24 Temmuz 1924 yılında ilgililerce imzalanır, detayları başka bir yazının konusu olarak kalsın şimdilik...

1929 büyük ekonomik kriz sonrası şartlar daha da zorlaşır, yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti dikkatlerden bir süreliğine kaçar.

Büyük sermaye grupları ancak büyük kârların veya büyük siyasi çıkarların var olması halinde bir ülkeye yatırım yapacağından Chester Projesi unutulur gider zamanla...

Kısa bir not eklemek gerekirse;

Lozan'a dönersek, ABD Lozan Anlaşması'nı imzalamaz, kongreden geçmez yani...

O gün bugün ABD ile aradaki ilişkiler Modus Vivendi ile yürütülür.

Modus Vivendi: iki devletin aralarında anlaşamadıkları konuları bir çeşit geçici durum yaratarak ilişkilerini devam ettirme yöntemidir.

Kaynak:
Türk Düşününde Batı Sorunu, N. Berkes
http://dergipark.gov.tr/download/article-file/20657
http://turkbilimi.com/osmanli-demiryollari-tarihi.html
http://www.arlingtoncemetery.net/cmchester.htm