Następne święta bez choinki?

Początek grudnia. Słońce, o ile w ogóle przebija się zza chmur, chowa się bardzo wcześnie za horyzont. Jednak w tych dniach, szczególnie w miastach, nie odczuwamy tego zbyt mocno dlatego, że sztucznych świateł jest jakby dwa razy więcej. Wszystkie przykuwają nasz wzrok i kuszą by podążyć ich śladem na którego końcu w większości przypadków spotykamy komunikat: kup to. Zestaw bożonarodzeniowych ozdób uzupełniają gwiazdy, komercyjne podobizny św. Mikołaja, renifery i choinki. Swoją drogą, zastanawialiście się skąd wzięły się choinki? Ja dawno temu tak, ale nigdy nic z tym nie zrobiłem. Dużo bardziej interesowało mnie to, co było ich poprzednikiem.

Kreatywny nieporządek.

W celu zaspokojenia własnej ciekawości, w styczniowe sobotnie popołudnie trafiłem do domu Małgosi i Tomka Krajewskich, członków Stowarzyszenia Twórców Ludowych. Domu, w którym stół - centralny punkt każdego obejścia jest również pracownią ludowego rękodzieła pośród którego w okresie bożonarodzeniowym znaczącą rolę odgrywa pająk - poprzednik choinki.

O co chodzi z tym pająkiem?

Pająk jest konstrukcją przestrzenną zbudowaną ze słomy łączonej za pomocą nici i zdobioną przy użyciu wielu innych materiałów, w zależności od regionu i kraju: bibuły, włóczki, piór i wielu innych. Był on podstawową ozdobą wiejskiej chaty w wielu regionach Polski ale również zagranicą: w Skandynawii, Krajach Bałtyckich, na Białorusi, Ukrainie, na Bałkanach a nawet na terenie dzisiejszych wschodnich Niemiec. W Polsce, w zależności od sezonu, miał on swoje wersje, zarówno bożonarodzeniowe jak i wielkanocne (ozdobiony m.in. pisankami), ale generalnie wisiał w reprezentacyjnym miejscu domu przez cały rok.

Legenda.

Dlaczego pająk to właśnie pająk? Nazwa została zaczerpnięta z legendy mówiącej o tym, że w stajence, tuż po narodzeniu Jezusa Chrystusa pojawił się właśnie on. Widząc bardzo złe warunki w których narodził się sam Bóg zrobiło mu się bardzo smutno i w związku z tym postanowił pomóc. Uwił więc szczelną sieć, która chroniła nieco od chłodu i nad ranem pokryła się kroplami wilgoci, a światło wpadające przez nie rozświetliło wnętrze stajenki wszystkimi kolorami tęczy. Stąd właśnie ludowe pająki upiększane są różnokolorowymi ozdobami.
Inna legenda mówi również o pająku towarzyszącym Świętej Rodzinie podczas ucieczki od Egiptu, wtedy to miał uratować ich osłaniając grubą pajęczyną wejście do groty w której się schronili.
Według opowieści starszych pokoleń również pająki-zwierzęta były traktowane z szacunkiem, przyjęło się aby po znalezieniu takowego w chałupie nie zabijać go, ponieważ mogło to sprowadzić nieszczęście.

Słoma jest najważniejsza.

Słoma jest najważniejszym materiałem potrzebnym do stworzenia pająka. Używana jest tylko i wyłącznie ta żytnia, odpowiednio wybarwiona, zbierana ręcznie (za pomocą kosy) około 3 tygodnie przed właściwymi żniwami. Należy trafić w idealny moment, tak by nie była jeszcze zbyt zielona. Niestety, wiele zależy również od ilości opadów deszczu w danym roku, jeżeli jest ich zbyt dużo, wtedy mogą pojawić się na niej naleciałości grzybiczne, a to eliminuje ją z zastosowania w ramach sztuki ludowej. Zebrane żytnie łodygi dzielone są na części, z których najważniejszą jest ta środkowa - najlepsza do wszystkich wyrobów. Podzielone elementy są segregowane pod względem długości i trafiają do pudełka. Gdy przychodzi do wykonania konkretnego pająka Krajewscy używają stworzonych przez siebie swoistych "kart technologicznych" w których mają opisane ile sztuk jakiej długości słomy potrzebują i według tych wytycznych przygotowują materiały.
Przykładową formę - pająka krystalicznego możemy wykonać w oparciu o tekturowy wzornik na którym budujemy podstawę a z niej wyprowadzamy kolejne poziomy aż do pełnego ukończenia konstrukcji bryły którą dalej dekorujemy np. przy użyciu bibuły, częściej gładkiej niż karbowanej, gdyż ta była dużo bardziej dostępna na wsi.

Pająk krystaliczny

Twórczość ludowa.

Oboje, zarówno Małgosia jak i Tomek posiadają status twórcy ludowego. Otrzymanie go wcale nie jest łatwe, należy przejść weryfikację komisji ministerialnej składającej się m. in z profesorów etnografii, na podstawie wykonanych dzieł oraz innej dokumentacji. Badany jest również związek danej osoby z kulturą wiejską i to czy działalność w ramach sztuki ludowej jest kontynuacją tradycji rodzinnej. W przykładowych prezentowanych działach bardzo istotne jest odwzorowanie charakterystyczne dla danego regionu np. Lubelszczyzny, mieszanie styli jest wykluczone gdyż dany twórca otrzymuje "licencję" tylko i wyłącznie na swój region, ma to na celu zachowanie ich hermetyczności i odrębności. Dotyczy to nie tylko rękodzieła czy plastyki obrzędowej ale wszystkich innych dziedzin sztuki ludowej takich jak muzyka, garncarstwo, tkactwo, haft, zabawkarstwo czy lutnictwo.

Choinka.

Zielone iglaste drzewka dotarły do Nas z zachodu około 150 lat temu, początkowo podchodzono do niej bardzo sceptycznie, szczególnie w obejściach chłopskich, ponieważ utożsamiano ją z zaborcą który odebrał ziemię jednocześnie tępiąc tożsamość, kulturę i tradycję Polaków. Tak naprawdę choinki zdobyły popularność dopiero po 1918 roku, początkowo ubierane były głównie w artykuły spożywcze: jabłka, bakalie, orzechy czy pierniki ale też w ozdoby słomiane czy wykonywane z wydmuszek po jajkach. Zdarzało się, że dla łatwiejszego oswojenia się z nimi były nazywane "drzewem życia".

Z miłości do słomy.

Opowieści Małgosi i Tomka o rękodziele ludowym są przepełnione pasją i zaangażowaniem. Niestety, możliwości zarobkowania na tym polu są ograniczone, więc jak w wielu podobnych przypadkach muszą organizować swój czas również pomiędzy typową pracą i innymi obowiązkami. Mimo to starają się, często przy wsparciu np. instytucji samorządowych, w miarę możliwości prezentować swoje dzieła na różnego rodzaju jarmarkach, kiermaszach i innych tego typu imprezach w Polsce oraz za granicą m.in. we Francji czy w Palestynie. Poprzez swoje działanie starają się kultywować wiedzę i tradycję przodków oraz zaszczepiać ją w młodszych pokoleniach. Ciężko spodziewać się, że pająki wrócą na stałe do naszych domów ale szanse na stworzenie mody na słomiane ozdoby choinkowe nawiązujące mniej lub bardziej do pająków są bardzo duże.

Film w którym Tomek Krajewski opowiada o pająkach

Wszystkie powyższe fotografie pochodzą z prywatnego archiwum Krajewskich.