Zoroastryzm - dualistyczna religia Irańczyków. Perspektywa historyczna.

Poniższy tekst mojego autorstwa pragnę zgłosić do konkursu "W labiryncie świata. V konkurs pl-religia", do wzięcia udziału w którym zachęciła mnie odezwa @assayer, w podgrupie "zapomniane religie".

Zoroastryzm - a może zaratusztrianizm?

Reforma Zaratusztry stanowi pierwszy etap powstawania zoroastryzmu. Jego historia rozpoczyna się w VI w. p.n.e. Religia ta, której wyznawców można spotkać jeszcze dziś, była jednym z najważniejszych wyznań starożytnego świata. Idee spotykane na każdym etapie rozwoju zoroastryzmu stanowią modyfikację doktryn z poprzedniego stadium. Mianem zoroastryzmu określana jest nie tylko religia, ale również trzeci etap jej ewolucji. Zoroastryzm był oficjalną religią państwową Persji za czasów panowania dynastii Sasanidów (1). Wcześniejsze dwa etapy określane są wspólną nazwą - zaratusztrianizm. Idee stanowiące pierwsze stadium rozwoju religii uznawane są za tożsame z nauką głoszoną przez Zaratusztrę. Na podstawie dokumentów i inskrypcji pochodzących z okresu Imperium Achemenidzkiego (2) powstanie doktryny będącej drugim etapem datowane jest na II poł. V w. p.n.e (3). Trzy stadia rozwoju zoroastryzmu nie zamykają definitywnie okresu powstawania tej religii. Nie ma pewności czy modyfikacje świętych ksiąg zoroastryzmu nie były dokonywane również po upadku dynastii Sasanidów w wyniku opanowania Persji przez Arabów w 651r. n.e (4).

Zaratusztra - reformator religijny

Zaratusztra (5), twórca doktryny zaratusztriańskiej, żył w VI w. p.n.e. we wschodnioirańskim królestwie (6), przed powstaniem Imperium Achemenidów. Podstawą takiego datowania jest tradycja Parsów, zoroastryjczyków żyjących w Indiach. Według nich między wystąpieniem Zaratusztry a pojawieniem się Aleksandra Macedońskiego w Azji miało upłynąć 300 lat. Za takim datowaniem przemawia również analiza faktów historycznych i świętej księgi zoroastryzmu - Awesty. Prorok dostrzegał szkodliwość tradycyjnych kultów. Przybierały one m.in. postać orgii na cześć bogów, połączonych ze spożywaniem halucynogennego napoju - haomy, przeznaczaniem zbyt dużej ilości bydła na ofiary, co powodowało ubożenie rolników, ale bogacenie się kapłanów, jasnowidzów i czarowników. W tradycji za przedstawicieli tej grupy społecznej uznaje się Karapanów, którzy mieli prześladować proroka niebezpiecznej dla siebie nowej religii. W wieku 20 lat Zaratusztra udaje się na dobrowolną tułaczkę, by głosić nowe idee. 10 lat później doznaje objawień. Idee Zaratusztry zostają zaakceptowane i poparte przez jednego z królów. Według tradycji zoroastryjskiej prorok umiera w wieku 77 lat - zostaje zamordowany przy ołtarzu ognia (7).

Wspomniana już święta księga zoroastryzmu - Awesta - stanowi podstawowe źródło do poznania ewolucji tej religii. Znaczenie jej nazwy nie jest jasne, najprawdopodobniej oznacza prawo, podstawowy autorytatywny tekst. Inne formy tej nazwy to Apastak, Awestak, Awistak (8). Składa się z kilku części: Jasny Siedmiu Rozdziałów, która obejmuje też Gaty, z Wisprat, Jasztów i Widewdat. Według tradycji i zgodnie z analizą samego tekstu po raz pierwszy została spisana za czasów panowania Achemenidów. Dwie jej kopie miały zaginąć w czasie najazdu Aleksandra Macedońskiego na Persję w 331r. p.n.e. Kolejne kompilacje powstały za czasów partyjskich (9). Według świadectw sasanidzkich w V w. n.e., za czasów panowania Szapura II, tekst porządkuje mag Aturpat. Najstarsze do dziś zachowane jej manuskrypty datuje się na XIII – XIV w. (10). Do dziś zachowała się tylko niewielka część dawnego kanonicznego, świętego tekstu, szacuje się, że około jednej czwartej (11). Wynikiem późnego spisania świętych tekstów są zmiany zapisu i w konsekwencji brzmienia poszczególnych słów, przez pokolenia wypowiadanych w dawnym języku. Należy on do grupy wschodnioirańskiej i wykazuje ogromną archaiczność. Umownie jest określany jako awestyjski. Jednak język wszystkich części nie jest jednolity. Język Gatów i całej Jasny jest bardziej archaiczny niż język pozostałych części. Dlatego też Jasnę wraz z Gatami określa się jako Starszą Awestę, a Młodszą Awestą - Wisprat, Jaszty i Widewdat (12).

Doktryna, którą ogłosił prorok Zaratusztra stanowiła prawie całkowite zerwanie z wcześniejszą tradycją religijną. O skali jej nowatorstwa świadczy tekst Gatów, które uważane są za najstarszą część Awesty. Język, w którym napisane są Gaty jest podobny do języka Wedów (13). Ponad to ich metryczna wersyfikacja przypomina wedyjską (14). Mamy w nich do czynienia z ideami zasadniczo różnymi od tych przedstawionych w dalszych częściach świętej księgi. Z tych względów uznaje się Gaty za część odzwierciedlającą charakter lokalnej reformy, którą w dzisiejszym północnym Afganistanie zainicjował prorok Zaratusztra.

Pierwotne wierzenia Ariów

W celu lepszego zrozumienia istoty reformy Zaratusztry oraz późniejszych zmian stworzonego przez niego systemu religijnego należałoby skonfrontować elementy doktryny Gatów z cechami charakterystycznymi wierzeń Ariów (15) . Na ziemiach wschodniego Iranu, najprawdopodobniej do czasów wystąpienia proroka, utrzymały się zbliżone do indoirańskich kulty. Część dawnych wierzeń i rytuałów można zrekonstruować na podstawie pism wedyjskich, zwłaszcza Rygwedy (16), pism zoroastryjskich z okresu sasanidzkiego, Szahname (17), tradycji obchodzenia dawnych świąt, np. Nou Ruzu (18) i na podstawie Awesty (19). Sam prorok tworząc nową religię posługiwał się dawnymi pojęciami oraz wielu nadał nowe znaczenia (20).

(Ahura Mazda wręcza inwestyturę perskiemu władcy, płaskorzeźba w południowym Iranie, archiwum własne)

Podstawą wierzeń Ariów były naturalne kulty, m.in. wody i ognia, charakterystyczne dla epoki kamienia. Składano ofiary bogini wody Apas w postaci roślin i zwierząt. Bogowi ognia Atarowi w postaci tłuszczu zwierzęcego, kadzidła, chrustu. Ofiary składał senior rodu lub oficjalnie kapłan podczas powszechnej ceremonii. Te podstawowe kulty nazywano Jasna. Ariowie uważali, że ludzi i zwierzęta łączy silny związek. Dusze zwierząt, które poświęcono w ofierze scalały się z bóstwem Geusz Urwan, opiekującym się pożytecznymi zwierzętami. Ważne miejsce przeznaczone było dla kultu odurzającego napoju i jego bóstwa. Wśród Ariów, którzy osiedlili się w Indiach, nazywane było somą, natomiast w tradycji Irańczyków, haomą. Napój ten był sporządzany z pewnego gatunku Ephedry i uważano, że pozwala na nawiązanie kontaktu z bóstwem. Czczono boga Waju, który utożsamiany był z wiatrem i przestrzenią, mającego zarówno dobre jak i złe oblicze, oraz Zurwana, boga czasu. Istniał kult bogini, którą można określić jako „Straszną Matkę”. Śladami istnienia takich wierzeń są awestyjski demon Ażi Dahaka i indyjska Durga. Ważną boginią aryjskiego panteonu była Harahwati Aredwi Sura, w tradycji Indów znana jako Saraswati, której imię oznaczało „posiadająca wody”. Uosabiała mityczną rzekę wypływającą z morza Wourukasza. Bóg Tisztria przyczyniał się do powstawania chmur burzowych, uwalniając wody uwięzione w Wourukasie przez demona Apaoszę.

Ariowie uważali, że światem rządzi naturalne prawo rta, w Aweście zwane asza, które warunkuje rytm przyrody. To prawo zawierało także przykazania moralne. Pochwalane były: lojalność, prawda, uczciwość, odwaga, jako utrzymujące porządek. Grzech go naruszał. Przysięgę uważano za świętą, strzeżoną przez bogów: Warunę, który posiadał cechy wodne i Mitrę, posiadającego cechy ogniowe. Osoba oskarżona o złamanie przysięgi musiała poddać się próbom ognia i wody. O tym, kto ma się im poddać decydował władca lub członek starszyzny. W ten sposób z koncepcji „mądrego władcy”, strażnika prawa i porządku mogła narodzić się wiara w Ahura Mazdę – „mądrego pana”. Mitra jest nie tylko gwarantem przysięgi, ale również bogiem wojny, który walczy w imię dobra, a także jest utożsamiany ze słońcem i ogniem (21). Z porównania Wedów i tekstu Awesty wynika, że Ahura Mazda i Waruna mogły być określeniami jednego, starożytnego boga, stąd pojawiające się w obu księgach pary bogów: Mitra – Ahura Mazda i Mitra – Waruna (22). Pojawia się również para Mitra – Apam Napat. Boga Apam Napata wiązano z wodą, w Aweście określany jest jako dziecko wód, strzeże chwareny (dziedzicznej królewskiej charyzmy) (23).

Można odtworzyć również stary mit kosmogoniczny Ariów, który mówi o tym, że świat stworzony został przez bogów w siedmiu etapach. Najpierw powstało kamienne niebo, wypełnione wodą, później unosząca się na wodzie ziemia. W centrum ziemi umieszczona była jedna roślina, jedno zwierzę i jeden człowiek - Gajomaratan. Stworzono również ogień. Świat tkwił w bezruchu do czasu złożenia przez bogów ofiary z rośliny, zwierzęcia i człowieka. Wtedy to powstają nowe stworzenia, pojawiła się śmierć, pory roku. Przez pokolenia porządek świata utrzymuje się dzięki modlitwom, libacjom, ofiarom bogów i ludzi (24). Z tego przekonania wynika często spotykane w Aweście składanie jednym bogom ofiar przez drugich, np. w celu ich wzmocnienia. Ahura Mazda składa ofiarę Tisztrii, Apam Napat oraz Wajowi (25). Dowodzi to wagi ofiary oraz powodów jej składania, którymi mogły być chęć wspomożenia boga w mitycznej walce lub zapewnienie utrzymania kosmicznego porządku.

Dualistyczny monoteizm. Byty nadprzyrodzone.

Jedną z najważniejszych cech doktryny, której twórcą był Zaratusztra jest monoteizm. W Gatach głównym i jedynym bogiem jest Ahura Mazda - „Mądry Pan”. Jest tożsamy z Prawdą i Dobrem. Wcześniej był on wcieleniem starego boga, którego można byłoby określić jako asurę par excellence. Zaratusztra na nowo interpretuje to z jego wcieleń, nadaje mu szczególną funkcję centralnej postaci nowej religii (26).

Wcieleniami Ahura Mazdy są Byty (27), w Gatach dokładnie określone jako „ci, którzy byli i są”. Nie są one bóstwami. Zostały wyłonione przez Ahura Mazdę i są jego częścią, choć mogą być czczone osobno. Są one właściwie hipostazami dobrych idei, od których wzięły swoje imiona. Siedem Bytów to: Spenta Mainju czyli „Święty Duch”, Wohu Manah - „Dobra Myśl”, Asza Wahiszta - „Porządek” lub też utożsamiana z nim „Prawda”, Chszatra Wairja - „ Wybrana władza”, Spenta Aramaiti - „Święta Pobożność” lub „Święte Oddanie”, Haurwatat - „Zdrowie” i Ameretat - „Nieśmiertelność”(28).

W Gatach pojawiają się też inne święte byty, które nie zupełnie można nazwać bogami, są one znowu raczej alegoriami idei. Mowa więc o Daenie, rozumianej jako wizja, zrozumienie, świadomość i sumienie, również o Sraoszy, którego imię znaczy „Słyszący” i kojarzony jest z cnotą mężności, a także z nagrodą lub karą po śmierci. Geusz Urvan - „Duch Krowy” pojawia się w Gatach w tej samej funkcji, jaką sprawował w pogańskich kultach aryjskich - łączą się z nim po śmierci dusze zwierząt, zwłaszcza krów, poświęcone na ofiarę (29).

Według aryjskiej tradycji świat miał dwa aspekty: dobry i zły. Każde zjawisko miało dwa oblicza: jedno powodowało smutek a drugie radość. Stąd zapewne mity o bliźniakach, które miały stanowić alegorię dwubiegunowości świata. Dwóch bliźniaków rodzi Czas – Zurwan jak i indyjska bogini Pradżapati, pierwszy człowiek - Gajomaratan: Maszję i Maszjanę. Te paralelne mity świadczą o tym, że aryjski dualizm polegał na przekonaniu o przeplataniu się w świecie i współdziałaniu dobra i zła. Zdawał się nie potępiać żadnej ze stron, oba aspekty uważał za naturalne, pozwalające światu trwać (30).

(Kartir - jeden z najwybitniejszych kapłanów-magów perskich doby dynastii Sasanidów, płaskorzeba w Naksze Radżab, archiwum własne)

Z kolei drugim oprócz monoteizmu najważniejszym aspektem pierwotnej doktryny Gat jest jej dualizm. Ten dualizm różni się fundamentalnie od dualizmu aryjskiego. Oznacza walkę Dobra i Zła w świecie oraz ich ciągłą konfrontację. Ponadto w Gatach Zło jest potępione, jest siłą, z którą należy walczyć. Wszystkim dobrym Bytom przeciwstawione są ich złe antytezy: Spenta Mainju - Angra Mainju („Zły Duch”), Vohu Manah - Aka Manah („Zła Myśl”), Ashy - Drug („Kłamstwo”), Aramaiti - Taromaiti lub Pirimaiti („Błędna Myśl”), Haurwatat - Głód, Ameretat - Pragnienie, natomiast Sraoszy - Aeszma ( „Gniew”) (31).

Jednym z najważniejszych aspektów wierzeń Indoirańczyków był podział wszystkich bogów na ahury, czy też asury i daewy, lub też dewy, dajwy. Dewy były bogami związanymi ze zjawiskami natury (32). Miały agresywny, złowrogi i niszczycielski charakter (33). Ahury natomiast stanowiły personifikację idei i wartości moralnych oraz filozoficznych. Obie klasy bóstw pojawiają się w religijnej tradycji indyjskiej i irańskiej (34).

Cechą doktryny Gat, która wiąże się z jej monoteizmem i dualizmem, jest odrzucenie, potępienie dewów, w tekście Awesty nazywanych daewa. Przez Zaratusztrę zostały uznane za fałszywych bogów wrogich porządkowi, walczących z Dobrem (35). Za dewów uznani zostają tacy indoirańscy bogowie jak Indra, Saurwa, Nanhaitja. Nanhaitja w mitologii indyjskiej nazywany jest Nasatja. Saurwa natomiast występuje pod imieniem Śarwa (36). Ten z kolei często łączony jest z Rudrą - bogiem niszczącej burzy, dzikiej, groźnej natury (37).

W nauczaniu Zaratusztry szczególnie istotna była walka rozgrywająca się pomiędzy Spenta Mainju i Angra Mainju. Spenta Mainju jako wcielenie Ahura Mazdy w tej walce reprezentuje Dobro i Prawdę. Ahura Mazda jest ojcem Spenta Mainju. Pochodzenie Angry Mainju nie jest jasno określone. W innym z fragmentów Spenta Mainju i Angra Mainju przedstawieni są jako bliźniacy, lecz ten ostatni wybiera Zło i Fałsz, z którymi w końcu zaczyna być tożsamy. Oba duchy rozpoczynają ze sobą walkę, która będzie trwała do końca świata. Aby walka była możliwa Spenta Mainju tworzy świat i życie, a Angra Mainju śmierć. Gdzie indziej czytamy, że to Ahura Mazda stworzył świat za pośrednictwem Wohu Manah. Mimo tych rozbieżności pewne jest to, że świat i życie były dziełem Dobra, czyli w konsekwencji Ahury Mazdy (38).

Głównym polem walki pomiędzy Dobrem i Złem jest człowiek, który opowiadając się za którąś ze stron, tym samym ją wzmacnia. Powinnością człowieka wobec Boga jest współdziałanie z Dobrem i przeciwstawianie się Złu oraz jego tworom, a także wszystkim środkom, których używa, aby wygrać. Podkreślona jest jednak idea wolnej woli (39). Człowieka, który wystrzega się kłamstwa, sumiennie wypełnia swoje obowiązki i pracuje, a także się modli spotka po śmierci zasłużona nagroda. Ten zaś, kto obierze drogę Fałszu i Zła zostanie ukarany. Z walki wyjdzie zwycięsko Dobro i Prawda, Fałsz i Zło przegrają (40).

Z Gatów wynika również, że w początkowej postaci religia zaratusztriańska nie pochwalała składania krwawych, obfitych ofiar i była przeciwna skomplikowanym i kosztownym rytuałom. Dawniej na składanie ofiar było stać tylko najbogatszych członków społeczności indoirańskiej - wojowników, którzy z reguły przeznaczali na nie bydło swoich poddanych, zajmujących się hodowlą i uprawą ziemi. Kult sprawowali kapłani, którzy pobierali opłaty za różnego rodzaju „usługi religijne”. Początkowy zaratusztrianizm zadawał się postulować nadanie ofierze symbolicznego charakteru, a religia miała być przez wyznawców przeżywana w sercu i duszy (41).

(Ahura Mazda wręcza inwestyturę perskiemu władcy, płaskorzeźba w południowym Iranie, archiwum własne. Warto zwrócić uwagę na twarz przedstawionej postaci - najprawdopodobniej była ona rozbita w ikonoklastycznym szale Arabów po podboju Iranu we wczesnym średniowieczu)

Druga faza zoroastryzmu. Politeizm?

Z kolejnych części Awesty wyłaniają się idee, które zdają się być świadectwem zerwania w późniejszym okresie z podstawami doktryny Gat. Jasna Siedmiu Ksiąg i oraz pisma Młodszej Awesty, czyli Wisprat, Jaszty i Widewdat są źródłem do poznania drugiego etapu rozwoju zoroastryzmu.

Uwagę zwraca wielość bogów w Jaśnie i Młodszej Aweście, a zwłaszcza w Jasztach, gdzie różnym nie wspomnianym w Gatach świętym duchom i bóstwom poświęcone są oddzielne hymny. Do późniejszych niż Gaty tekstów zdają się być przeniesieni starzy aryjscy bogowie. Jaszt piąty jest litanią do Aredwi Sury Anahity (indoirańskiej Harahwati Aredwi Sury), a dziesiąty do Mitry, ósmy stanowi apoteozę Tisztrii, czternasty Weretragny – boga zwycięstwa, a dziewiętnasty Chwareny, boga będącego personifikacją królewskiej charyzmy. Już w Jaśnie pojawia się Haoma, któremu poświęcona jest później oddzielna pieśń. To zerwanie z monoteizmem z pierwszego etapu ewolucji zoroastryzmu jest usprawiedliwone w Aweście w szczególny sposób. Hymny oddające cześć poszczególnym bogom mówią o tym, że objawili się oni Zaratusztrze i sugerują, że on sam zalecał oddawanie im czci (42).

Poza Gatami Ahura Mazda nie jest już przedstawiany jako jedyny bóg. W młodszych częściach Awesty po raz pierwszy pojawia się określenie jazata, ale nie tylko Ahura Mazda jest tak nazywany. Jest wśród innych bogów primus inter pares. Mitra zostaje stworzony przez Ahurę Mazdę, by być mu równym. W różnych fragmentach można przeczytać o składaniu ofiary przez Ahurę Mazdę innym bogom (43).

(Tzw. Kaaba Zoroastra, budowla starożytna naprzeciw mauzoleum Dariusza w południowym Iranie o nieznanej funkcji, archiwum własne)

O zwrocie w kierunku politeizmu świadczy też sposób przedstawiania i rozumienia funkcji Bytów w Jaśnie i Młodszej Aweście. Przestają być one tylko wcieleniami Ahury Mazdy, a stają się bóstwami, które opiekują się poszczególnymi fragmentami stworzenia: Spenta Mainju trzyma pieczę nad ludźmi, Wohu Manah nad zwierzętami, Asza Wahiszta nad ogniem, Chszatra Wairja nad metalem, Spenta Aramaiti nad ziemią, Haurwatat nad wodą, Ameretat nad roślinami (44).

Wielu bogów, których kult, jak wynika z zachowanego do czasów współczesnych tekstu Gat, Zaratusztra potępił, zostaje „zrehabilitowanych”, uznanych za pomocników Ahura Mazdy i sprzymierzeńców człowieka. To zjawisko można wytłumaczyć przyzwyczajeniem wyznawców nowej religii do wiary i oddawania czci starym bogom (45).
Inną istotną różnicą pomiędzy doktryną pierwszego stadium ewolucji zoroastryzmu, a doktryną drugiego stadium jest odmienne rozumienie istoty dualizmu. Według Gatów Ahura Mazda pozostawał poza walką Dobra ze Złem, walczyli ze sobą Spenta Mainju i Angra Mainju. W młodszych częściach widać pojawienie się przekonania, że swoimi bezpośrednimi oponentami są Ahura Mazda i Angra Mainju, z którego wzięła się zoroastryjska opozycja Ohrmazda do Ahrimana (46). Dla przykładu w Widewdat Angra Mainju atakuje 99 999 chorobami bezpośrednio Ahura Mazdę (47).

Ta zmiana ważnej dla nauczania Zaratusztry idei wynikała z niezrozumienia tekstu Gatów, spisanego w języku, który wcześnie wyszedł z użytku. Być może był on używany tylko w liturgii, w każdym razie dla magów (48) był archaiczny i niezrozumiały. Sam tekst jest skomplikowany nie tylko z językoznawczego punktu widzenia, ale też ze względu na jego zawartość filozoficzną(49). Zaratusztrianizm w pierwotnej formie zakłada monoteizm wraz z wiarą w szereg wcieleń najwyższego boga. Wcielenia te zaś działają w jego imieniu i z jego woli. Wszystkie święte i złe duchy są tylko hipostazami. Doktryna Młodszej Awesty różni się zasadniczo od pierwotnej i zdaje się ją upraszczać.
Analiza idei religijnych i filozoficznych Gat, czyli pierwszego etapu powstawania i ewolucji zoroastryzmu, ukazuje ich nowatorstwo. W świetle tradycyjnych kultów aryjskich stanowiły one w dużym stopniu zerwanie z dawnymi wierzeniami. Późniejsza ich ewolucja spowodowała powstanie systemu wierzeń, który w dziejach światowej myśli religijnej odegrał bardzo ważną rolę.

(Dachma - wieża milczenia - starożytne miejsce przygotowania ciał zmarłych zoroastryjczyków do pochówku - temat na oddzielny tekst!)

Przypisy:

1 Panowała w Persji w latach 225–651 n.e. (Bogdan Składanek, Historia Persji, t. I, Od czasów najdawniejszych do najazdu Arabów, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2004).
2 Istniało od 559 do 331 r. p.n.e. Trzonem państwa rządzonego przez królów z dynastii Achemenidów stanowiły ziemie dzisiejszego zachodniego Iranu. ( Bogdan Składanek, Historia Persji).
3 Ilya Gershewitch, Zoroaster’s Own Contribution [w:] Journal of Near Eastern Studies, vol.23, nr I, Styczeń 1964, str. 12. I. Gershewitch stosuje dwie nazwy na określenie pierwszego i drugiego etapu rozwoju religii zoroastryjskiej. Pierwszy z nich określa jako zarathushtrianizm, a drugi - zarathushtricism. Wielu uczonych mówi wręcz o trzech różnych religiach, a nie o trzech etapach rozwoju zoroastryzmu.
4 W publikacjach naukowych obok zoroastryzmu pojawia się również inna jego nazwa mazdaizm. Tak swoją religię określali sami zoroastryjczycy (J. Duchesne – Guillemin, Zoroastrian religion, w:] The Cambridge History of Iran, vol III, The Seleucid, Parthian and Sasanian periods, Cambidge University Press, Cambridge 1985). Czasami w ten sposób nazywa się również religię państwa Achemenidów (Maria Składankowa, Kultura perska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1995).
5 Awestyjską formą imienia proroka jest Zarathusztra, staroperską – Zarauszra, średnioperską – Zarduszt, a medyjską Zaratusztra. Grecką formą imienia Zaratusztra jest Zoroaster ( Ilya Gershewitch, Zoroaster’s Own Contribution, str. 28). W niniejszej pracy została zastosowana spolszczona forma awestyjskiego imienia proroka.
6 Jako na miejsce życia proroka wskazuje się najczęściej na dzisiejszy płn. Afganistan lub krainy za Syr–Darią ( M. Schwartz, The religion of achaemenian Iran [w:] The Cambridge History of Iran, vol II, The Median and Achaemenian periods, Cambidge University Press, Cambridge 1985, str. 664).
7 Otakar Klima, Avesta, [w:] History of Persian Literature, red. Jan Rypka, D.Reidel Publishing Company, Dordrecht 1968 str. 5. W związku z tym, że o życiu samego proroka mówią tylko fragmenty Awesty – świętej księgi zoroastryzmu i późniejsze dzieła z epoki sasanidzkiej, np. Księga Zarduszta, jak również Szahname (patrz. przyp. nr 13), powstają hipotezy na temat niehistoryczności postaci Zaratusztry. Poważnym argumentem jest tu brak odniesienia się przez Dariusza I ( lata panowania 522 – 486 p.n.e.) w swoich inskrypcjach do osoby proroka, gdyż idee przedstawione w tych tekstach odpowiadają prawie całkowicie doktrynie zaratusztryjskiej. Należy pamiętać, że takie odniesienie nie było potrzebne z uwagi na propagandowy charakter inskrypcji. Opowieści o proroku zawierają mityczne motywy, np. prześladowanie Zaratusztry przez braci Karapanów może być śladem obrzędów inicjacyjnych. Życiorys proroka zdaje się być modelowym dla irańskiego kapłana – maga. W Księdze Zarduszta znajdują się jednak szczegóły na temat rodziny Zaratusztry, takie jak imiona jego rodziców, dzieci, nazwa rodu, z którego pochodził, które mogą stanowić argument za historycznością jego osoby. Z reguły jego imię tłumaczone jest jako „posiadającego żółte wielbłądy”. Można się w nim jednak doszukać odniesienia do złota, metalu. Mógł być więc prorok oryginalnie starym bóstwem związanym z metalurgią. Jeśliby postać Zaratusztry nie była prawdziwa,
stworzona mogła zostać ex post, dla potwierdzenia doktryny, która rozwinęła się w środowisku magów. Jeśliby uznać postać Zaratusztry za rzeczywiście żyjącą, to magowie byli tymi, którzy przejęli jego doktrynę i dalej rozwijali ją w swoim środowisku ( Maria Składankowa, Kultura perska, str. 28-32).
8 Stanisław Schayer, Religie irańskie, [w:] Religie Wschodu, Witold Jabłoński [ et al.], Biblioteka Wiedzy, Warszawa 1938 str. 257-258.
9 Okresem partyjskim w dziejach Persji nazywa się panowanie dynastii Arszakidów, czy też Arsacydów w latach ok. 250 p.n.e. – 213 n.e. ( Bogdan Składanek, Historia Persji).
10 Otakar Klima, Awesta, str. 4–17.
11 M. Schwartz , The religion of achaemenian Iran , str. 665.
12 Otakar Klima, Awesta, str. 4–17.
13 Wedy (sanskr. Weda) - najstarsze teksty indoaryjskie (patrz. przyp. nr 14) o charakterze sakralnym, t.j. hymny i komentrze do nich, inwokacje. Ich redakcja nastąpiła przypuszczalnie między 1500 a 1200r. p.n.e. ( Alyette Degraces, Początki: Od religii wedyjskiej do Upaniszad [w:] Encyklopedia religii świata, t. I., Historia, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2002, str. 859-860 ).
14 M. Schwartz, The religion of achaemenian Iran, str. 664.
15 Ariowie, też Indoirańczycy, Proto-indoirańczycy. Należą do rodziny ludów indoeuropejskich, przed tysiącleciami wywędrowali na wschód z Europy Środkowej, później opanowali Iran, Azję Środkową i Indie. Wszystkie rekonstrukcje ich dziejów to hipotezy, którym argumentów dostarcza archeologia i językoznawstwo. Ariowie od reszty Indoeuropejczyków odłączyli się już w pod koniec III tys. p.n.e. i powędrowali na stepy nadczarnomorskie i nadkaspijskie przez Europę Wschodnią. Dotarłszy nad dolną Amudarię (późniejszy Chorezm) na kilka wieków tam osiadają. Tam miała się znajdować legendarna, znana z Awesty, kraina Arianem Waedżach. Dzięki systemowi irygacyjnemu uprawiają ziemię, a na stepach wypasają bydło. Hipotezy na temat dalszych wędrówek: poł. II tys. część wędruje doliną Indusu na Płw. Dekański, a kolejna część pod koniec tego tysiąclecia w kierunku Iranu. Do Iranu zachodniego część Ariów w II tys. p.n.e. mogła się również dostać od północy, wędrując przez Kaukaz. Obie hipotezy o drogach dojścia plemion aryjskich do Iranu są równie mocno uargumentowane (Bogdan Składanek, Historia Persji, str. 45).
16 Najstarsza część Wedów, nazywana też Ryg-weda sanhita stanowi zbiór 1028 hymnów, jej teksty powstały przypuszczalnie w XV w. p.n.e. Teksty Rygwedy mówią o Agnim, Indrze, o stworzeniu świata, pierwszej ofierze, o pierwszym człowieku Jamie i jego siostrze bliźniaczce - Jami ( Alyette Degraces, Początki: Od religii wedyjskiej do Upaniszad, str. 861-862).
17 Księga Królewska, dzieło Fredousiego z Tusu, składa się z 60 tys. dwuwierszy zawierających mity i legendy na temat historii Irańczyków ( Hakim Abol Qhasem Fredowsi Tusi, www.iranchamber.com).
18 Staroirańskie święto nowego roku, rozpoczyna się w dniu 21 marca, 1 farvardina wg kalendarza irańskiego, tj. wraz z rozpoczęciem się astronomicznej wiosny ( No Rooz, The Iranian New Year at present times,
19 Massoume Prince, Pre–Zoroastrian religions of Iran, www.iranchamber.com.
20 Ilya Gershevitch, Zoroaster’s own contribution, str. 19.
21 Massoume Prince, Pre–Zoroastrian religions of Iran.
22 M. Schwartz , The religion of achaemenian Iran, str. 668.
23 Ibidem, str. 675. Chwarena – idea królewskiej charyzmy, „ chwały”, „glorii” (Maria Składankowa, Mitologia Iranu).
24 Massoume Prince, Pre–Zoroastrian religions of Iran.
25 M. Schwartz, The religion of achaemenian Iran.
26 M. Schwartz, The religion of achaemenian Iran, str. 667 - 668.
27 W publikacji The religion of achaemenian Iran M. Schwartz, jak również w Zoroaster’s Own Contribution Ilji Gershewitcha pojawia się wyrażenie the entities, które w niniejszej pracy zostało przetłumaczone jako Byty. W tłumaczeniu polskim Zoroastrians. Their religious beliefs and practices Mary Boyce wcielenia Ahura Mazdy, symbolizyjące różne idee nazywane są Istotami. Byty i Istoty odpowiadają tym samym kategoriom w doktrynie Gat. (tłumaczenie polskie Zofii Józefowicz - Czabak i Bolesława J. Korzeniowskiego nosi tytuł Zaratusztrianie. Wiara i życie, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1988).
28 M. Schwartz, The religion of achaemenian Iran, str. 668 – 669.
29 M. Schwartz, The religion of achaemenian Iran, str. 669-670.
30 Maria Składankowa, Kultura perska, str. 20-21, 50.
31 M. Schwartz, The religion of achaemenian Iran, str. 681.
32 Ibidem, str. 681
33 Gherardo Gnoli, Avestian geography and the Indo-Iranians [w:] Zoroaster’s time and homeland, Naples
1980, str. 73-79
34 Stanisław Schayer, Religie irańskie, str. 256.
35 M. Schwartz, The religion of achaemenian Iran, str. 679.
36 Gherardo Gnoli, Avestian geography and the Indo-Iranians, str. 73-79.
37 M. Schwartz, The religion of achaemenian Iran, str. 682.
38 M. Schwartz, The religion of achaemenian Iran, str.668-669; Ilya Gershevitch, Zoroaster’s own contribution,
str. 12-15, 17.
39 Gherardo Gnoli, Zoroaster’s work [w:] Zoroaster’s time and homeland, Naples 1980, str. 182
40 Klima Otakar, Avesta, str. 6-7, 12-13.
41 Gherardo Gnoli, Zoroaster’s work, str. 181-188.
42 Otakar Klima, Awesta, str. 9 –12.
43 M. Schwartz, The religion of achaemenian Iran, str. 667.
44 Ibidem, str. 668-669.
45 Otakar Klima, Avesta, str. 9 – 12.
46 Por. Maria Składankowa, Kultura perska. W pismach religijnych okresu sasanidzkiego występują też inne formy imion: Ormuzd i Aryman.
47 Ilya Gershevitch, Zoroaster’s own contribution, str. 15, 29 – 30.
48 Patrz przyp. nr 7.
49 Ibidem, str. 30.