Zwierzęta czczone lokalnie. Antylopa, pszczoła, szakal, czapla sorek.
Barka procesyjna Anuket, Luwr, Paryż. Źródło: 1
Antylopa
Biała antylopa stanowi znak XVI nomu górno egipskiego. Pierwotne to zapewne bogini Satet (Satis), dawczyni chłodnych wód Pierwszej Katarakty i „Pani Elefantyny”, czczona była pod postacią antylopy; dlatego w czasach historycznych jej nakrycie głowy składało się z korony Górnego Egiptu i z dwóch wygiętych rogów antylopy. W sferze symboliki istniał związek między antylopą a wodą. Gazela, rodzaj antylopy, poświęcona była innej bogini katarakty, Anuket; w południowej Arabii antylopa symbolizowała boga Attara, który zsyłał deszcz. W Egipcie udziałem antylopy stał się los większości zwierząt pustynnych: jako podległe Setowi były pogardzane i tępione. Symbolem XVI nomu Górnego Egiptu był więc w czasach późniejszych wizerunek antylopy, na której siedział zwycięski sokół Horusa.
Pszczoła
Według legendy pszczoły zrodziły się kiedy, bóg słońca Re płakał, a jego łzy padały na ziemię. Miód miał pewne znaczenie przy wytwarzaniu maści. Bardzo wczesne przedstawienie ula pochodzi z reliefu świątyni Re z czasów V dynastii. Predynastycznymi i wczesnodynastycznymi królowie Dolnego Egiptu nosili przydomek związany z pszczołą.
Anubis podczas ceremonii Otwarcia Ust. Źródło: 2
Szakal
Termin „szakal” nie jest całkiem precyzyjny z zoologicznego punktu widzenia, jednak używa się go dla określenia postaci zwierzęcej niektórych bogów. Grecy widzieli w Upuacie wilka, a w Anubisie psa. W przypadku tego ostatniego chodziło zapewne o zamieszkującego pustynię dzikiego psa, może skrzyżowanego z wilkiem czy szakalem. Widok psów pożerających zwłoki uczynił z psowatych w oczach wielu ludów zwierzęta symboliczne, związane ze śmiercią i przewodników do świata podziemnego. Chentiamentiu jest panem nekropoli Abydos. Anubis, który we wszystkich epokach odgrywał czołową rolę w kulcie zmarłych, w okresie ptolemejskim spełniał rolę psychopompos, przewodnika dusz. Imię Upuaut znaczy „otwierający drogi” i miało odnosić się do jego roli przewodnika w zwycięskich wyprawach wojennych. Wojowniczy charakter boga podkreślają jego atrybuty w postaci maczugi i łuku. „Przewodnik bogów” Upuaut i jego sztandar otwierają orszak królewski, poprzedzając nie tylko króla, ale i Ozyrysa. W roli strażnika zaświatów występował Anubis, najczęściej pod postacią człowieka z głową szakala, o nietypowej czarnej sierści. Na papirusach przedstawiany jest jako strażnik i obrońca zmarłego leżącego na marach, a w scenach sądu jako strażnik wagi.
Dusza boga Ra - czapla benu. Źródło: 3
Czapla
W mitach o stworzeniu świata występuje obraz wysiadywania jaj przez ptaka z bagien i narodzin praboga (albo słonecznego boga Horusa) na wyspie w zaroślach trzcinowych. Za jedno z takich świętych miejsc uchodziło Dżebaut niedaleko Buto, którego bóg miał postać czapli i nazywał się Dżebauti, tzn. mieszkaniec Dżebaut. Przedstawienia ukazują go na grzędzie podobnej do żerdzi, nad wodą otoczoną drzewami. Świętego ptaka z Heliopolis, zwanego przez greków feniksem (phoiniks), przedstawiano jako czaplę. W Tekstach Sarkofagów i w Księdze Umarłych (rozdz. 84) wyrażona jest nadzieja, że zmarły jako czapla (dusza zmarłego) wzniesie się do nieba. Czapla była również symbolem wschodzącego słońca i powrotu Ozyrysa, a jako ptak związany z wylewami Nilu, był znakiem odrodzenia.
Sorek
O znaczeniu religijnym świadczą nie tylko autorzy antyczni (jak np. Plutarch), ale i mumie tych zwierząt, ich wizerunki wotywne oraz wzmianki w literaturze religijnej. Figurki brązowe przedstawiające tego gryzonia często noszą na głowie symbole solarne: skrzydlatego skarabeusza, skrzydlate słońce, sokoła, ureusza. Charakterystyczny dla ryjówki jest długi pyszczek i sterczący nos. Nogi figurek sorka są zawsze położone równolegle, w związku z czym zwierzątko przedstawiane jest jakby w pozycji stojącej, odmiennie do ichneumona, którego nogi przedstawiano w pozycji kroczącej. Sorek był czczony w Letopolis jako święte zwierzę Horusa. Miał on zgodnie ze swymi naturalnymi cechami symbolizować nocną stronę bóstwa światła, natomiast ichneumon, żyjący na powierzchni ziemi miał reprezentować dzienny aspekt Horusa. Według jednego z demotycznych papirusów magicznych czarodziej przemienia się w sorka (’m’m), który mieszka w Letopolis; w związku z tym mógł zsyłać na ludzi ślepotę i śmierć. W grobie Ramzesa VI, na północnej ścianie komory sarkofagowej, znajduje się przedstawianie sorka w scenach związanych z ponownymi narodzinami słońca w nocy.
Bibliografia
- Cooper J. C., Zwierzę symboliczne i mityczne, Poznań 1998.
- Kobielus S., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, Warszawa 2002.
- Krzemińska A., Miłość w starożytnym Egipcie, Warszawa 2004.
- Lurker M., Bogowie i symbole starożytnych Egipcjan, Warszawa 1995.
- Wirpszo K., Zwierzęce formy strażników w egipskich księgach zaświatowych, w: Zwierzę jako sacrum w pradziejach i starożytności, red. L. Kostuch, K. Ryszewska, t. 1, Kielce 2006, s. 115-125.
- Zdjęcia: