Kilka słów o noematyce... (W drodze po dyplom! #6)

Odpocznijmy trochę od drzwi i przedstawień... Dzisiaj opowiem Wam o noematyce i sposobie, w jaki realizowana jest w Paraphrasis Wojciecha Tylkowskiego.

Noematyka to metoda stosowana w biblistyce, nauka o sensie Pisma Świętego. Zakłada ona, że można Biblię odczytywać na kilku poziomach. Jej rozumienie przedstawię za wstępem do wydania Paraphrasis Wojciecha Tylkowskiego - a realizację na podstawie jego przekładu Psalmu 8.

Jezuita wskazuje cztery sposoby odczytywania Pisma Świętego:

• wedle litery albo historyjej, czyli odczytanie dosłowne. Biblijne natchnienie czyni naturę przekładanego tekstu szczególną. Wierność przekładu jest ważna, ponieważ tłumaczone są nie słowa człowieka, lecz Boga. Z drugiej strony Pismo Święte osadzone jest w odpowiednim kontekście historycznym i kulturowym, a Księgę Psalmów dodatkowo cechuje poetyckość. Zwykłe literalne tłumaczenie zamiast ułatwiać zrozumienie słów Boga, mogło tworzyć wiele niejasności. Radzono sobie z tym problemem różnego rodzaju komentarzami, przypisami. Często decydowano się na zachowanie wierności sensowi, kosztem wierności literze. W tej grupie Tylkowski podkreślał także znaczenie historii. Nie tylko ważne jest dla niego wierne oddanie słów oryginału, ale też przedstawienie kontekstu historycznego źródła. Warto zastrzec, że choć autor Paraphrasis we wprowadzeniu twierdzi, że przekłada to tylko kładąc, co w sobie słowa zamykają, w rzeczywistości znacznie angażuje w tekst, dodając wewnątrz "literalnego tłumaczenia" swoje uwagi, komentarze i objaśnienia. Dla przykładu fragment Psalmu 23 w przekładzie Biblii Tysiąclecia oraz Tylkowskiego.

Paraphrasis Tylkowskiego	Biblia Tysiąclecia
Aleć nie tylko jako z owcą postępuje, lecz jako z przyjacielem – nagotował mi Bóg bankiet, jakoby synowi marnotrawnemu wracającemu się. Przeciw nieprzyjaciołom moim postawił go, aby widzieli, jako mię umiłował. A jako stary był obyczaj przy bankietach, olejem drogim głowę moję namaścił i napój mój zacny.	Stół dla mnie zastawiasz wobec mych przeciwników; namaszczasz mi głowę olejkiem; mój kielich jest przeobfity.

Tak. To przekład tego samego fragmentu. Oba tłumaczenia mają być, zdaniem autorów "dosłowne". Ale dosłowność ta różnie jest rozumiana. Zresztą sam Tylkowski, w tym samym wprowadzeniu, pisze także: Przekładając też słowa łacińskie, nie tak pilnuję tego, co same w sobie są, ale przejrzawszy inne teksty i Ojców Świętych wykłady, w jakim rozumieniu brane być mają, w takim je kładę, jako to nie na jednym miejscu da się widzieć.

• Morał albo Tropologia - to nauki moralne służące naprawie ludzkich obyczajów. Praktyczne wskazania skierowane do wiernych. Psalm 8, który "wedle litery" tłumaczony jest poprzez wskazanie historii z życia Dawida (jak dziękował Bogu za łaskę, której dostąpił, mogąc odegnać złe duchy od Saula),

interpretowany jest w "Nauce" (czyli części Paraphrasis zawierającej odczytanie tropologiczne) jako przykład, w jaki sposób należy dziękować Bogu za łaski.

• Alegoria - to lektura typiczna, ukazująca postaci, motywy i zdarzenia ze Starego Testamentu jako prefiguracje ich odpowiedników nowotestamentowych. Jest ona też rozszerzona na zdarzenia dotyczące życia Kościoła. Ta część nazywana jest w strukturze Paraphrasis "Tajemnicą". Na przykładzie podanym przeze mnie już przy omawianiu Morału - Psalm 8 przedstawiony jest przy takiej lekturze jako figura Chrystusa w mistycznej tłoczni.

Chrystus przedstawiony jest jako wyciskający soki winnego grona, z którego powstaje wino, ale zarazem jako ten, który jest dosłownie wyciskany - przemieniając to wino w swoją Krew. To znany i rozbudowany teologicznie motyw ikonograficzny ukazujący sens Eucharystii. Krew wyciskana w mistycznej tłoczni spływa bezpośrednio do kielicha ukazując nierozerwalny związek Eucharystii z Męką Chrystusa.

• Anagogia - przedstawiona w Paraphrasis jako "Sens Duchowny", odsyła do rzeczywistości Bożej, życia wiecznego, tajemnic niebieskich. W realizacji Tylkowskiego często jest to rodzaj uniwersalizującego spojrzenia na psalm.
  
  Anagogiczne odczytanie Psalmu 8 w wykładzie Tylkowskiego ukazuje Boga jako Pana wszystkich ludzi, przez fakt, że jest ich Stwórcą.

Jak brzmi w tłumaczeniu współczesnym psalm, który na tak różne sposoby odczytał jezuicki tłumacz?

Psalm 8
O Panie, nasz Boże,
jak przedziwne Twe imię po wszystkiej ziemi!
Tyś swój majestat wyniósł nad niebiosa.
Sprawiłeś, że [nawet] usta dzieci i niemowląt oddają Ci chwałę,
na przekór Twym przeciwnikom,
aby poskromić nieprzyjaciela i wroga.
Gdy patrzę na Twe niebo, dzieło Twych palców,
księżyc i gwiazdy, któreś Ty utwierdził:
czym jest człowiek, że o nim pamiętasz,
i czym - syn człowieczy, że się nim zajmujesz?
Uczyniłeś go niewiele mniejszym od istot niebieskich,
chwałą i czcią go uwieńczyłeś.
Obdarzyłeś go władzą nad dziełami rąk Twoich;
złożyłeś wszystko pod jego stopy:
owce i bydło wszelakie,
a nadto i polne stada,
ptactwo powietrzne oraz ryby morskie,
wszystko, co szlaki mórz przemierza.
O Panie, nasz Panie,
jak przedziwne Twe imię po wszystkiej ziemi!

Tylkowski nie tłumaczy każdego psalmu na cztery sposoby, bo jak napisał we wstępie: (...) wszystkich wybrać nie podobna, bym księgę nawiększą napisał, a zamyśliłem małą się tylko książeczką przysłużyć na chwałę Bożą.

Takie stosowanie noematyki przez biblistę, pokazuje rodzaj logiki przyjmowanej przez katolickich egzegetów, którzy choć wierzyli w jedną Prawdę zawartą w Biblii - potrafili dostrzec jej różne przejawy i możliwości odbioru w każdym fragmencie Pisma Świętego.

---

Do przyszłego tygodnia! :)