Karar Anı

Aklın Para Üzerindeki Gücü

Richard L. Peterson - Scala Yayıncılık - AKPortföy

Karar Anı kitabında genel olarak Zihnimiz ve Piyasalar, Beynin Temelleri, Finansal Performansın Nörokimyası (Kimyasal İlaç) Zihnin Kökenleri, Duygular, Kişilik Faktörleri, Karar Alma, Yaş, Cinsiyet ve Kültür konularına değiniliyor. Okurken önemli bulduğum ve hoşuma giden noktaları notlar aldım ve sizlerle paylaşıyorum. Umarım kafanızda kitap hakkında kısa bir özet oluşması ve kitabın tamamını okumanızı sağlayabilecek bir ışık olur..

• Kitabın 1. kısmında, yatırımcıların vücutlarına giren kimyasalların yatırım kararlarını nasıl etkileyebileceği işleniyor.

• Kitabın 2. kısmında, duyguların finansal muhakeme ve yargı üzerindeki etkileri işleniyor.

Newton 1720 yazının ortalarında hisse senedi piyasasının çökeceğini anlamış ve elindeki South Seas hisselerini 7.000 pound karla satmıştı. Hisselerin yükseldiğini görünce yüksek fiyattan tekrar satın aldı. Fiyatlar düşüşe geçtiğinde Newton kağıttaydı. 1720 Ağustos’unda 20.000 pound kaybetmişti.

Para tehlikede olduğunda duygular kolayca mantığın önüne geçiyor. İyi zamanlarda, işler yolunda giderken yatırımcılar bunu doğal karşılıyor, kendini akışa bırakıyor ve risklere hazırlanmıyorlar. Piyasalar ekşimeye işler kötüye gitmeye başladığında da her şeyin eskisi gibi olmasını umut ederek veya bir sorun olduğunu reddederek olan bitene odaklanmıyor, çoğunlukla da çok uzun bir süre pozisyonlarına yapışıp kalıyorlar.

"Piyasalar her daim etkin olsaydı, elinde teneke bir çanakla sokaklarda dolanan serserinin teki olurdum." - Warren Buffett

• Zararın büyümesine seyirci kalmak, sıfırı tüketmenin %100 garantili yoludur.

• Aşırı al-sat yapmak ve eşlik eden işlem maliyetleri performansın zayıflamasında rol oynuyor.

Düşük performansın nedeni

1. Aşırı sayıda işlem yapma ve bunun getirdiği yüksek işlem maliyetleri
2. Zarar eden hisseleri çok uzun süre elde tutmak
3. Önceden hazırlanmış bir risk yönetim planına sahip olmamak veya varsa da ona uymamak

• Piyasalarında bir avantaj ve üstünlük geliştirmek istiyorsanız, kendi kendinizin analisti olmalısınız.

Yatırımcılar piyasanın "aşırı değerlenmiş" olduğunu bilseler de, aşırı fiyatlı olduğunu düşündükçe gelecekteki kazançlara ilişkin beklentileri bir o kadar artıyor.

"Yatırımcılar piyasadaki duygusal etkilerden kaçınmak için "fonksiyonel psikopat" gibi davranmalı." - Nörolog, Antoine Bechara

• Yatırım sanatının büyük bölümü insanın kendi beklentilerini, piyasaların beklentilerini ve ekonominin temellerini anlama yeteneğidir.

• Son derece negatif haberlerin iyimser piyasayı etkilemediği, olumlu haberlerin de bir ayı piyasasını canlandıramadığı zamanlar vardır.

Ben demiştim eğilimi; sosyal psikolojide geçen bir terim. Genel olarak kişinin bir olayı sonradan değerlendirirken "ben demiştim" veya "ben biliyordum" şeklinde savunmaya geçerek kendini rahatlatma ve sorumluluğu başkalarına yükleme çabasını ifade ediyor.

"Top sesleriyle al, trompet sesiyle sat." - Napolyon Savaşları sırasında İngiliz banker Nathan Mayer'e atfedilir.

Zarar eden hisse senedini satmak, kişinin hatalı olduğunu kabul etmesi ile eş anlamdadır. Hatalı olduğunu hissetmek, acı veren pişmanlık duygusunu beraberinde getirir. Pişmanlıktan kaçınmak için yatırımcılar zarar eden hisselerini ellerinde tutarlar, bu arada da kağıdın başlangıçtaki alım kararlarını haklı çıkaracak düzeye gelmesini ümit ederler.

Kazanan kağıtları kısa zamanda satarlar, çünkü hissenin düşmesinden, kazandıklarını kaybetmekten, ellerinde böyle bir şans varken karı masada bırakmış olmanın pişmanlığını yaşamaktan korkarlar. Böylece ellerindeki hisseler ister yükselsin ister düşsün, yatırımcılar pişmanlık duymamak için sık sık tek taraflı bakar ve önyargılı yanlış kararlar verirler.

Üzüntü risk almayı etkiliyor. Üzüntünün yönlendirdiği işlemler, hızlı kazanç umudundan yakıt alıyor ve dikkatimizi psikolojik acımızdan uzaklaştırma fırsatı veriyor.

"Fiyatların düşmesinin en yaygın nedeni kötümserliktir; bazen genele yayılır, bazen belli bir şirket veya sektörle sınırlı kalır. Bizler kötümserliğe bayıldığımız için değil onun yarattığı fiyatları sevdiğimiz için böyle bir ortamda iş yapmak istiyoruz. Rasyonel alıcının düşmanı, iyimserliktir." - Warren Buffet, Başkanın Hissedara Mektubu 1990

Trader'ların yaşadığı stresin fiziksel sonuçlarıyla ilgili bir Wall Street deyimi vardır. "Trader'lar köpek yıllarında yaşlanır." Yani trader'lar bir alım-satım yılında 7 yıl birden yaşlanır. (Bizim piyasa bizleri ne kadar yıl birden yaşlandırdı merak konusu )

Yatırımcıları “açgözlülük, tamah ve umutsuzluğa” yönelten nedir ve spekülatif bir çılgınlık nasıl alevleniyor?

Örneğin bir yatırımcı kısa zaman önce bir zararla karşılaşmışsa ve kendini sinirli hissediyorsa veya irrasyonel riskten kaçınma davranışının işaretlerini sergiliyorsa, örneğin 1- yeni pozisyonlara girmekten kaçınmıyorsa 2- daha başka olan zararlar üzerinde çok düşünüyorsa ya da 3- her zamankinden daha fazla finansal tehdit görüyorsa, o zaman aşırı anksiyete yaşıyor demektir. Karar alma sorunlarının kökeninin anksiyete (sıkıntı) olduğunu belirlemeli ve hem bu sıkıntıyı azaltacak hem de öz disiplini güçlendirecek önemler almalıdır.
Tersine, eğer bir yatırımcı yakın bir geçmişte büyük kazançlar elde etmişse ve kendini 1-ünlü 2-yenilmez ve 3-daha fazla risk almaya istekli görüyorsa, o zaman bir adım geri çekilmelidir. Acaba temkinli risk denetimini görmezden gelip yalnızca potansiyel getirilere mi odaklanıyor? Eğer böyleyse, yatırım disiplinini güçlendirecek adımları atması gerekir.

Özgüven çok ama çok tehlikeli bir şey. Bir süre çok iyi gitmiş olmanız bunun süreceği anlamına gelmiyor. Aslında bir süre çok iyi gittiyseniz, en tehlikeli noktanızdasınız. Aşırı özgüven mutlak bir katil. İşlerin çok iyi gitmesinin hiçbir önemi yok; her zaman kendinizi biraz tutmanız, bir adım gerilemeniz ve “Ne yanlış gidebilir?” Diye sormanız gerekiyor. Gerçekten de işler ne kadar iyi giderse o kadar tetikte olmalı, risklerinize bakmalı ve aşağısını iyi görmelisiniz.

Birçoğumuzun içinde bir başarı termostatı vardır. Yani yatırımcılar finansal amaçlarına ulaştıklarında motivasyonları düşer. İnsanların başarmak için zorluklara ihtiyacı vardır; bir konuda tekrar tekrar başarılı olduğumuzda yenilik yavaş yavaş yok olur ve kayıtsızlık başlar. Bu kayıtsızlık, riskleri gözardı etmemize yol açar ve aniden kayıplarla karşı karşıya kalabiliriz.

Bir stres uzmanına göre, stresin en çok zarar verdiği durum kişinin denetimi kaybettiğini düşündüğü hallerde ortaya çıkıyor: “Denetim temel bir faktör.. Kendinize güveniyorsanız bu tür sorunlar yaşamazsınız.” Ne yazık ki piyasalarda yatırımcılar için denetim diye bir şey söz konusu değildir, piyasaları kontrol etmeleri imkânsızdır. Bu yüzden de yatırım stresini yönetmek için, etkili olabilecek durumlarda denetim uygulamak, örneğin kurşun geçirmez para yönetimi sistemleri oluşturmak, kapsamlı araştırmalar yapmak, sağlam bir yatırım felsefesi benimsemek ve müşterilerle iletişim kurmak gibi bazı denetim mekanizmalarını devreye sokmak gerekiyor.

Stresli bir olay öngörülebiliyorsa genelde daha az stres tepkisi yaratır. Ancak piyasalar hiçbir şekilde öngörülemez, bu yüzden de gelecekteki fiyat hareketlerini tahmin etmeye çalışan yatırımcıları strese sokar. Herhangi bir stres faktörüne fizyolojik ve psikolojik olarak uyum gösterdiğimizde (örneğin deneyimli bir paraşütçünün yükseklik korkusuna uyum sağlaması gibi) stres tepkisi neredeyse sıfıra iner. Deneyimli trader’ların performansları yüksek olmasa bile piyasa dalgalanmalarına ilişkin stres tepkileri düşüktür.

Bazı finansal bilgiler yatırımcılarda stres eğilimi yaratır. Fiyat ve emir bilgisini görme biçimleri bilişsel kaynakları zorlar. Fiyat kotalarını sürekli ekrandan takip eden, her tiklik hareketi gözleyen trader,’lar kronik strese ve ruhsal çöküntüye özellikle hassastırlar. Hisse senedi fiyatlarına baktıkça volatiliteyi göreceklerdir. Beyin ister aşağı ister yukarı gitsin her tiki iki kez görüp değerlendirdiğinde yavaş yavaş strese maruz kalır. Piyasa fiyatlarını gözlemlerken stresi önlemek için, önceden belirlediğimiz bir alarm düzeyine gelmedikçe fiyat kotasyonlarına bakmaktan kaçınmamız gerekir. Ayrıca ortamdaki kuru gürültüyü azaltmak da çok faydalı olacaktır. İş günü boyunca bir çok işi aynı anda yapma baskısını olabildiğince azaltmamız gerekir. Fakat siz bundan rahatsız olmuyorsanız ve bütün işlere aynı anda hakim olmanız daha büyük fayda sağlıyorsa elbette diyebilecek söz yok.

Ancak trader’ların işlem saatleri içinde dikkatlerini dağıtan bir olay nedeniyle büyük kârları kaçırdıklarını çok fazla duyarız. Hemen her trader’ın bu konuda anlatacak bir hikayesi vardır. Örneğin aileden biri arar, telefon acildir, trader dönüp piyasalara baktığında büyük bir kârı kaçırdığını görür. İş günü içinde dikkat dağıtacak unsurları en aza indirmek gerçekten önemlidir.

Bu tür kontrolü kaçırma durumlarında stres artar ve kişinin koşullarla ilgili algısı kötüleşir. Köpeklere elektrik şoku verilerek gerçekleştirilen bir deneyde köpekler iki gruba ayrılmıştır. Birinci gruptaki köpekler şok uygulanırken serbest bırakılmış, yani vücutlarını hareket ettirebiliyorlardı. İkinci gruptaki köpekler ise hareket etmemeleri için bağlanmıştı. Deneyin sonunda serbest köpekler bağlı olanlara oranla daha az yara almışlardı.

"İnsan 10 yanlış girişiminden dört tanesinde bile zararını kabul edip geri çekilse servet kazanır." - Bernard Baruch

Kariyerinin başında büyük paralar kazanan yatırımcılar yatırım yaşamlarında bir kumar sorunu geliştirmeye meyilli oluyorlar. Belkide başarılarını şansa değil de kendilerinde doğuştan var olan bir beceriye veya yeteneğe mahal ettikleri için o dönemdeki doruğa tekrar ulaşmak için yıllarını veriyorlar.

"IQ düzeyiniz 25’in altında olmadıkça yatırım başarınızın IQ düzeyi ile bir ilgisi yok. Normal zekâda biriyseniz tek bir şeye ihtiyacımız var: Yatırım işinde diğer insanların başını derde sokan dürtüleri kontrol edebilecek bir mizaca sahip olmak." - Warren Buffett

Aşağıdaki sorular hekimlere yönelik Akıl Hastalıkları Teşhis ve İstatistik El Kitabı’nın 4. baskısında yer alan ve patolojik kumarbazlığın teşhisinde kullanılan kriterlerden alınmıştır. Sorulardan ikisine veya daha fazlasına “Evet” yanıtını veriyorsanız, alım-satımlarınızda kumar sorunu yaşama riski bulunmaktadır.