1032 VENÜS GEÇİŞİ VE İBN-İ SİNA’NIN GÖZLEMİ

anilatalan (40)in #astronomi • 7 years ago (edited)

Anıl ATALAN - Istanbul University, Institute of Science, Department of Astronomy and Space Sciences, Istanbul

Özet: NASA kataloglarından ve kullandığımız modern simülasyon programlarından öğrendiğimiz kadarıyla 1032 yılının 24 Mayıs’ında Venüs gezegeni Güneş’in önünden geçmiştir. Bu nadir olayın ilk gözlemleyicisinin İbn-i Sina olduğu ve bu gözlemi hangi şartlarda yapmış olabileceği hakkındaki görüş üzerinde durulacaktır.

1.Giriş

Güneş sisteminin iç gezegenleri olan Merkür ve Venüs’ün Güneş diski önünlen geçişi uygun koşullar altında ve belirli zaman aralıklarında gözlemlenmektedir. Bu gözlemler antik dönemden beri bazı sorunların çözülmesinde kullanılmıştır. Örneğin; Merkür ve Venüs’ün Ay ile birlikte Güneş altı gezegen olduğunun bilinmesi bu olay sayesinde olmaktadır.
İbn-i Sina’nın yaptığı düşünülen gözlemin önemi ise Bitruci gibi alimlerin Venüs’ü Güneş üstü kabulüne karşı bir kanıt niteliğine sahip olmasıdır.

2.Tarihte Venüs Geçişi Gözlem İddiaları Ve İbn-i Sina’nın Gözlemi

Venüs geçişi olarak adlandırılan, Venüs gezegeninin Güneş diski önünden geçmesi olayı 125 yılda bir, 8 yıllık aralıklar ile 2 defa gerçekleşir. Bu nedenle insan hayatında görülebilmesi çok yüksek bir ihtimalde değildir. Bu düşük ihtimal yapılan gözmelerin ciddi bir önem kazanmasına neden olmaktadır.

Venüs geçişinin gözlendiğine dair ilk iddia İbn el-Kifti nin yazdığı ‘tarik el-hukama’ da bulunan el-Kindi gözlemidir. el-Kifti’nin aktardığına göre bu gözlem hicri 225in Recep ayında (m:25 Mayıs 840) gerçekleşmiştir. Ancak aktarılan gözlemde Venüs olduğu düşünülen noktanın 91 gün boyunca görünürlüğünün devam etmesi bu gözlemin aslında bir güneş lekesi (sun spot) olduğu sonucuna varılmasına neden olmaktadır.

Bu çalışmanın konusu olan 24 Mayıs 1032 Venüs geçişi gözlemi dışında bilinen ilk tutarlı gözlem teleskopun icadından sonra 1639 tarihinde İngiltere’de J.Herrocks tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu iki gözlem arasındaki büyük tarih farkı İbn-i Sina’nın gözlemini daha da önemli hale getirmektedir.

2.2. İbn-i Sina’nın Gözlemi Hakkındaki Kayıtlar

Sina’nın Venüs geçişini gözlemlediğine dair ilk kayıtlar dolaylı olarak bulunmaktadır. Sina’dan yaklaşık 100 yıl sonra yaşamış olan Nasireddin el-Tusi kendisinin yazdığı Almagest şerhinin 9.kitabında bir kenar açıklaması yapmış ve söyle belirtmiştir:
‘Ben, İbn-i Sina’nın kitaplarından birinde Venüs’ün Güneş üzerinde bir nokta olarak gördüğünü yazdığını biliyorum’ (Goldstein,1969)

Bu açıklamanın bulunmasının ardından araştırmalar sürdürüldü ve sonunda Paris Biblioteque National’de ‘Avicenna’s Compendium of the Almagest’ bulundu. Burada İbni Sina (Kitap IX’daki gezegen kürelerinin sıralanması ile ilgili açıklamalarının başında) “Venüs’ü Güneş’in yüzeyinde bir nokta olarak gördüm”diye yazıyordu. Bu Nasireddin Tusi’nin ona atfettiği ibare ile aynıdır. Ancak, İbni Sina’nın bu gözlemi için herhangi bir başka kayıt bulunamamaktadır.

2.3. Gözlem Gerçekliğinin Araştırılması

İbn-i Sina’nın 1037’de ölmüş olduğu bilindiğinde gözlemlemiş olabileceği tek Venüs geçisinin 1032 yılında meydana geldiği kesindir. Bu tarih dışında gerçekleşen en yakın gözlem 22 Mayıs 1040 da meydana gelmiştir.

Bu gözlemin mümkün olup olmadığının araştırılmasında önemli olan bir diğer nokta ise gözlemin gerçekleştiği konumdur. Çünkü eğer konum gözlem koşullarını destekler nitelikte olmaz ise gözlemin tarihinin uygun olması hiçbir anlam ifade etmemektedir. Bu nedenle araştırmanın bu noktasında İbn-i Sina’nın 1032 yılında ikamet ettiği bölge hakkında bilgi toplanmıştır ve Strohmaier’in 2006 da Biruni ve Sina için yayınladığı bir haritaya ulaşılmıştır.

Bu haritadan haraketle İbn-i Sina’nın 1032’de İsfahan kentinde bulunduğu sonucuna varılmaktadır.

NASA’nın yayınladığı gezegen geçiş kataloglarından ve Stellarium adlı açık kaynak kodlu astronomi simülatörü üzerinde gerçekleştirilen simülasyonlar sonucunda 1032 yılında gerçekleşen Venüs geçişinin İsfahandan gün batımına yakın bir zamanda gözlemlenmiş olabileceği kesindir. Bu noktada sorulacak soru gözlemin nasıl gerçekleştiğidir.

Gözlem gün batımına yakın bir zaman aralığında gerçekleşeceğinden herhangi bir araç kullanılmadan da gerçekleştirlebilmesi mümkündür. Çünkü Venüs’ün Güneş Önünden geçişi sırasındaki açısal büyüklüğü yapılan hesaplar sonucunda insan gözü ile seçilebilir olarak belirlenmiştir. Ancak Sina’nın yaşadığı dönem ve İslam coğrafyasında bilginin yayılımındaki hız göz önüne alındığında gözlemi bugün iğne deliği kamerası olarak adlandırdığımız İbn-i Heysem icadı olan ‘Camera Obscura’ ile yapmış olması muhtemeldir.

3.Sonuç

Sonuç olarak elimizdeki veriler ve bugünkü teknolojimizle incelediğimizde, İbn-i Sina’nın 1032 yılında meydana gelen Venüs geçişini gözlemiş olması kesin gözükmektedir.